از نحوه استفاده تا عوارض خطرناک مواد ضدعفونی کننده - مجله بابلسر

دکتر سمیه فرهنگ دهقان - عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی - با بیان اینکه دو راه اصلی مواجهه با ویروس کووید 19 انتقال هوابرد به وسیله قطره های تنفسی و آئروسل ها و تماس به وسیله سطوح یا اشیای آلوده به این قطرات تنفسی است، گفت: فومیت به اشیای غیرزنده ای گفته می گردد که می تواند ناقل این بیماری باشد؛ انواع سطوح از جمله چوب، فرش، مبلمان و حتی گرد و غبار معلق در هوا می تواند به عنوان یک فومیت عمل نموده و به شیوع بیشتر بیماری و ویروس یاری کند.

این متخصص بهداشت حرفه ای با بیان اینکه فعالیت هایی همچون صحبت کردن، سرفه، عطسه، آواز خواندن و هوای بازدم افراد ناقل کرونا می تواند باعث رهایش قطرات و آئروسل در گستره وسیعی از اندازه ذرات گردد، بیان کرد: این ذرات رها شده بر اساس سایز می توانند ساعتها در هوا معلق مانده و یا طی مدت زمانی روی سطوح ته نشین شوند. میزان ماندگاری ویروس در قطرات تنفسی معلق در هوا معمولا سه تا 12ساعت بوده و همچنین میزان ماندگاری ویروس بر روی شیشه، پلاستیک، لوازم آشپزخانه، فولاد یا استیل 72 ساعت و روی پارچه ها و کاغذ تا 24 ساعت است.

معاون پژوهشی مرکز تحقیقات کنترل عوامل زیان آور محیط و کار با اشاره به ماندگاری نسبتا بالای ویروس بر روی اشیا و سطوح در دمای بین 4 تا 70 درجه سانتی گراد، بیان کرد: از آنجا که تماس افراد با سطوح و اشیای آلوده یکی از اصلی ترین راه های انتقال این بیماری است؛ ضدعفونی کردن سطوح جزو اولویت های بهداشتی است و خوشبختانه ویروس کرونای جدید یک ویروس پوشش دار RNA دار تک رشته ای با اندازه متوسط 120 نانومتر است که با مواد ضدعفونی نماینده غیرفعال می گردد، بنابراین استفاده از مواد ضدعفونی نماینده به عنوان یک اقدام پیشگیرانه بسیار مؤثر در قطع زنجیره انتقال یا کاهش این بیماری محسوب می گردد.

پیامدهای ناخوشایند استفاده نادرست از ضدعفونی نماینده ها

وی با تاکید بر اینکه عدم آگاهی لازم و تجربه ناکافی در استفاده از مواد ضدعفونی نماینده در مردم عادی و مراکز مختلف خدماتی و بهداشتی می تواند پیامدهای ناخوشایندی به همراه داشته باشد، گفت: استفاده بیش از حد از این مواد به طرق نادرست می تواند از دو دیدگاه سلامتی و ایمنی حائز اهمیت باشد؛ یکی برای سلامت افراد از نقطه نظر اثرات آنی یا دراز مدت بر روی پوست، سیستم تنفسی و سایر ارگان ها و دیدگاه بعدی از نظر ایمنی؛ چراکه بخارات و گازهای این مواد در حضور گرما و الکتریسیته ساکن خاصیت آتش پذیری داشته و احتمال بروز حریق و انفجار و حتی مسمومیت گازی را افزایش می دهد، همچنین خوردگی تجهیزات نیز از اثرات ناخواسته استفاده نادرست از این مواد است.

دکتر فرهنگ دهقان با اشاره به طرق مختلف تمیز کردن اشیا یعنی استریلیزاسیون (حذف کامل عوامل بیماری زا از روی اشیا یا سطوح)، ضدعفونی کردن (حذف تعدادی از پاتوژن های شناخته شده) و گردگیری ساده (حذف گرد و غبار و ذرات قابل مشاهده از سطوح)، بیان کرد: استریلیزاسیون به تجهیزات خاص احتیاج داشته و بعضا در مواد شیمیایی خاص به دو طریق فیزیکی و شیمیایی مثل بخار تحت فشار، گرمای خشک، تابش UV، گاز اتیلن اکساید، پروکسید هیدروژن و برخی از مواد شیمیایی صورت گرفته و بیشتر در مراکز خدمات بهداشتی درمانی استفاده می گردد. در این میان گردگیری با دستمال نمناک یا با حضور دترژن ها نیز می تواند اثربخشی استفاده از روش استریلیزاسیون و مواد ضد عفونی نماینده را بیشتر کند.

این متخصص بهداشت حرفه ای با بیان اینکه برخی از مواد ضدعفونی نماینده به دلیل دسترسی بیشتر، مقرون به صرفه بودن و قابلیت استفاده برای انواع و اقسام اشیا و سطوح بیشتر برای مقابله با کرونا استفاده می شوند، گفت: انواع الکل ها، کلرین ها، ترکیبات کلردار، فرمالدئید، گلوتار آلدئیدها، هیدروژن پروکسایدها، یدوفورها، فنیلین ها از این دسته مواد هستند.

زمان مؤثر جهت اثرگذاری مواد ضدعفونی نماینده

دکتر فرهنگ دهقان با اشاره به آخرین منابع در رابطه با زمان تماس مؤثر ماده ضدعفونی نماینده جهت از بین بردن ویروس، بیان کرد: طبق گزارشات تایید شده کوارت ها 10 دقیقه، هیدروژن پراکسیدها از نوع قابل حل 10 دقیقه و الکل اتانول حدود دو دقیقه زمان برای بروز عملکرد موثر احتیاج دارند. البته مواد ضدعفونی نماینده اغلب با نام های تجاری شناخته می شوند، لذا افراد باید حتما به کاتولوگ ماده ضدعفونی نماینده جهت اطلاع از فرمول شیمیایی آن مراجعه نمایند.

اثرات پوستی و سمی ضدعفونی نماینده ها به چه عواملی بستگی دارد؟

این استادیار دانشگاه با بیان اینکه مواد ضدعفونی نماینده معمولا ترکیبی از برخی از انواع صابون، روغن، سورفکتانت، کوارت، هیدروژن پروکساید، ایزوپروپانول، اتانول سدیم، هیپو کلریت، الاکتیو اسید، گلیکولیک اسید و برخی از مواد طبیعی یا مصنوعی هستند، شرح داد: اثرات پوستی و سمی ایجاد شده توسط این مواد ضدعفونی نماینده به عوامل مختلفی از جمله سلامت پوست، حساسیت فردی، میزان مصرف، غلظت و دز مصرفی، تعداد دفعات استفاده، مدت زمان مواجهه و استفاده همزمان از چند ماده ضدعفونی نماینده بستگی دارد.

عوارض پوستی ناشی از انواع مواد ضدعفونی نماینده

وی با اشاره به احتمال ایجاد حساسیت توسط انواع الکل ها، گفت: در الکل ها جذب پوستی یا نفوذ از راه پوست بسیار پایین بوده و بیشتر موارد درماتیت تماسی آلرژیک یا نوع تحریکی آن ناشی از پاسخ سیستم ایمنی پوست گزارش شده که البته در این میان ایزوپروپانول تحریک نماینده تر از اتانول است.

این متخصص بهداشت حرفه ای ادامه داد: از حساسیت های الکلی غیر از واکنش های آلرژیک، کهیر نیز دیده شده که ممکن است به علت ناخالصی ها و خوشبونماینده های استفاده شده در آن باشد؛ الدئیدها مانند گلوتار آلدئیدها نیز نفوذ پوستی ضعیفی دارند و می توانند به ایجاد نکروز و درماتیت پوستی آلرژیک (تغییر رنگ پوست و ایجاد لکه های زرد و قهوه ای) منجر شوند.

وی در ادامه بیگوآنید را به عنوان مواد حساسیت زای قوی پوستی معرفی کرد و گفت: این مواد جذب پوستی پایینی دارند اما باعث درماتیت تماسی آلرژیک می شوند؛ همچنین نفوذ پوستی ترکیبات کلردار مانند هیپوکلریت ها (مایع سفید نماینده و وایتکس نیز گفته می گردد) خیلی کم است ، ولی به شدت واکنش پذیر و اکسید نماینده هستند و با داشتن خواص قلیایی باعث تحریک پوستی می شوند. البته سوختگی، ادم، تاول، قرمزی، درد، خواص خورندگی و سوختگی شیمیایی از دیگر عوارض پوستی ناشی از مواجهه با این مواد ضدعفونی نماینده است.

معاون پژوهشی مرکز تحقیقات کنترل عوامل زیان آور محیط و کار با اشاره به سایر موارد ضدعفونی نماینده با تاکید بر اینکه یدوفورها جذب پوستی دارند که این ویژگی به مدت زمان مواجهه بستگی دارد، گفت: ضدعفونی نماینده PVP جزو معروف ترین دسته این خانواده بوده و درماتیت تماسی، تحریکی، سوختگی شیمیایی، درد، تاول و ایجاد لوسیون ها یا زخم های پوستی و نکروز از دیگر عوارض ناشی از مواجهه با یدوفورهاست. همچنین درماتیت تماسی آلرژیک، تغییر رنگ پوست و ایجاد لکه های قهوه ای و سیاه از اثرات استفاده از یون های فلزی مثل یون های نقره یا نانو ذرات نقره و TIO2 است.

این محقق با بیان اینکه میزان نفوذ پوستی آلفاهیدروکسی اسیدها نیز به PH پوست، مدت زمان مواجهه و غلظت مواد ضدعفونی نماینده بستگی دارد، بیان کرد: عوارض پوستی همچون سوختگی، ایجاد پوست لایه لایه مثل آفتاب سوختگی، کهیر تماسی و همچنین یک ویژگی خاص منحصر بفرد تحت عنوان حساسیت به نور در این موارد گزارش شده، همچنین در مواجهه با غلظت بالای گونه ای از این مواد، مرگ سلولی کراتینوسیت های (سلول های اصلی سازنده اپیدرم) دیده شده است.

این عضو هیئت علمی دانشگاه در رابطه با عوارض ترکیبات پروکسیژن که یکی از معروفترین آن ها آب اکسیژنه است، شرح داد: تغییر رنگ پوست، اریتم، ادم و التهاب پوستی، حالت هایی مثل سوختگی شیمیایی در غلظت های بالای مواجهه و حالتی ناشی از تشکیل حباب های اکسیژن مثل آمبولی گازی در ریه گزارش شده است. دسته دیگری از پروکسیژن ها، پراستیک اسید است که به عنوان یک محرک پوستی برخلاف آب اکسیژنه معرفی شده، سوختگی و خارش از اثرات مواجهه با آن است، همچنین این ماده را به عنوان یک اکسید نماینده قوی روی چربی پوست و پروتئین های کراتین پوست می شناسند.

دکتر فرهنگ دهقان در رابطه با عوارض ترکیبات فنولی که قدرت نفوذ بالایی در پوست دارند، نیز گفت: این ماده می تواند به راحتی لایه های پوستی را رد نموده و وارد بدن گردد. درماتیت تماس آلرژیک، سوختگی شیمیایی، کاهش رنگدانه های پوستی تحت عنوان دپیگمانتاسیون و لکودرما نیز گزارش شده است. ماده دیگر یعنی سورفکتانت ها که به عنوان ماده کاهش دهنده کشش سطحی آب استفاده می گردد نفوذ پوستی خیلی سریعی ندارند مگر اینکه طول مدت مواجهه زیاد گردد و همچنین می تواند باعث علائمی همچون اریتم پوستی، ادیت پوستی، زبری، کهیر، تورم پوستی و خارش گردد.

سایر اثرات سمی استفاده از مواد ضدعفونی نماینده

این عضو هیات علمی دانشگاه در رابطه با سایر اثرات سمی استفاده از مواد ضدعفونی نماینده، اظهار کرد: کوات ها، هیپوکلریت سدیم، هیدرژون پروکساید، الکل و گلوتارآلدئیدها همگی می توانند باعث بیماری انسدادی مزمن ریه، آسم و تحریک چشم شوند. به عبارت دیگر علاوه بر مواجهه در زمان استفاده، به جامانده مواد شیمیایی روی سطوح بعد از گذشت زمان تبخیر، وارد هوا شده و می تواند منجر به کاهش کیفیت هوای تنفسی برای سایر افراد به علاوه فرد استفاده نماینده گردد. در این میان پیامدهای مختلفی مانند آسم، آسم شغلی، واکنش های آلرژیک، ایجاد حساسیت، سرطان، آسیب های سیستم اعصاب مرکزی، آسیب های اکسیداتیو، آسیب به سیستم فراوری مثل و در خصوص کوات ها حتی مسائل ناباروری در اثر استفاده از این مواد گزارش شده است.

این متخصص بهداشت حرفه ای با تاکید بر اینکه همچنین ماده ضدعفونی نماینده گلوتار آلدئید به هیچ وجه نباید در فضای بسته استفاده گردد، گفت: این ماده باعث تحریک غشا مخاطی چشم می گردد و علاوه بر اثرات پوستی باعث آسیب به سیستم تنفسی می گردد. همچنین از فرمالدئید نیز به دلیل تحریک غشای مخاطی، آسیب چشمی، آسیب سیستم تنفسی در کنار آسیب های پوستی در محیط بسته استفاده نگردد.

هشدار نسبت به شستشوی مواد خوراکی با مواد ضدعفونی نماینده و سفید نماینده قوی

این عضو هیئت علمی دانشگاه در بخش بعدی همچنین نسبت به شستشوی مواد خوراکی با ضدعفونی نماینده ها و سفید نماینده های قوی هشدار داد و گفت: گاها به جامانده این مواد بر روی خوراکی ها به وسیله سیستم گوارش وارد بدن شده و می تواند باعث آسیب جدی سلامت افراد از جمله نابینایی دائمی، تشنج، کما، آسیب ریه، هایپرناترمی مرتبط با افزایش سطح سدیم خون، آسیب دائمی به سیستم اعصاب مرکزی و حتی مرگ گردد.

این متخصص بهداشت حرفه ای ادامه داد: مواد کلردار (سفید نماینده) برای پوست، چشم و سیستم تنفسی به شدت محرک هستند و در صورتی که به صورت تصادفی وارد سیستم گوارش شوند به علت وجود مواد سوزاننده در ترکیبشان می توانند باعث سمیت دستگاه گوارش شوند. مواجهه با کلرین ها نیز می تواند باعث آسیب به مخاط، تحریک دستگاه گوارش، چشم و بینی و همچنین ایجاد ضایعاتی در گلو و علائم آسم گردد. اتیلن اکساید و گلوتار آلدئید هم می تواند باعث آسیب های جدی ریه گردد.

استفاده همزمان از مواد ضدعفونی نماینده و آسیب های خطرناک آن

این عضو هیات علمی دانشگاه در ادامه با بیان اینکه استفاده همزمان از مواد ضد عفونی نماینده اثرات نامطلوب آن را افزایش می دهد، گفت: استفاده همزمان از این مواد سبب فراوری بخارات و گازهای سمی شده که به شدت بر ریه اثرگذار بوده و باعث آسم و برونشیت مزمن می گردد؛ به طور مثال با ترکیب مواد سفید نماینده با پاک نماینده های پایه آمونیوم دار، باعث فراوریکلروآمین و آمونیاک می گردد که به شدت تبخیرپذیر و خطرناک است. همچنین به وسیله ترکیب ماده سفید نماینده با مواد پایه اسیدی، گاز کلر رها شده و می تواند به وسیله سیستم تنفس وارد بدن شده و به ریه آسیب جدی وارد کند؛ همچنین در صورت ترکیب با الکل، کلروفرم که یک ماده سمی است، به وسیله سیستم تنفس و هم پوست می توانند وارد بدن شده و آسیب وارد کند. همچنین ترکیب مواد ضدعفونی نماینده کلردار با نیتروژن باعث تشکیل کلروآمین که ماده ای سرطان زاست، می گردد.

اقدامات پیشگیرانه به هنگام استفاده از مواد ضدعفونی نماینده

معاون پژوهشی مرکز تحقیقات کنترل عوامل زیان آور محیط و کار با تاکید بر اهمیت اقدامات پیشگیرانه به هنگام استفاده از مواد ضدعفونی نماینده و خصوصا ترکیب آن ها با یکدیگر، گفت: اطلاعات لازم در خصوص اثرات سمی مواد ضدعفونی نماینده و عوارض ترکیب آنها باید در اختیار عموم مردم قرار بگیرد، همچنین استفاده از پوشش مناسب برای پوست مانند دستکش، حفاظت چشمی و استفاده از تهویه مطبوع محیط از ضروریات است، همچنین این مواد باید از دسترس بچه ها و حیوانات خانگی به شدت دور نگه داشته گردد.

این عضو هیئت علمی دانشگاه یک برنامه ضدعفونی کامل را شامل دو مرحله پاک کردن گردوغبار و استفاده از مواد ضدعفونی نماینده دانست و اظهار کرد: توصیه می گردد که اضافه کردنی های مواد ضدعفونی نماینده قابل تجزیه زیستی باشد، البته زمانیکه مواد تجزیه پذیر زیستی در داخل مواد ضدعفونی نماینده قرار گرفته و بعد از استفاده به خوبی آبکشی نگردد، مواد شیمیایی فعالی بروی سطوح باقی می ماند که بسیار چسبنده بوده و هر کثیفی و گردو غباری را جذب و منبع غذایی خوبی برای رشد باکتری ها، قارچ ها و سایر میکروارگانیسم ها فراهم می نماید.

وی پاک شدن سطوح قبل از استفاده کوات ها را بسیار مهم دانست و گفت: در غیر این صورت کوات خاصیت ضدعفونی خود را از دست می دهد، ضمن اینکه ترکیب باقی مانده بر روی سطوح می تواند ماده مغذی برای رشد باکتری ها و انواع میکروب ها فراهم کند. همچنین در حمام بقایای تفاله صابون می تواند محل مناسبی برای رشد میکروارگانیسم ها باشد.

ضدعفونی کردن هوا و نکات مرتبط با آن

وی درباره ضدعفونی کردن هوا، با بیان اینکه در خصوص بکارگیری مواد ضدعفونی نماینده برای هوا اطلاعاتی در دسترس نیست، گفت: پاشیدن الکل در هوا و خیابان ها و وسایل نقلیه برای کاهش ریسک انتقال کووید 19 هنوز به اثبات نرسیده است و حتی مرکز پیشگیری و کنترل بیماری های ایالت متحده در این رابطه مطرح نموده که تصفیه هوا با استفاده از مواد ضدعفونی نماینده می تواند باعث ورود این مواد به سیستم فاضلاب و آلودگی منابع آب آشامیدنی گردد.

این متخصص بهداشت حرفه ای با بیان اینکه مواد ضدعفونی نماینده حاوی کلر در تعامل با مواد شیمیایی دیگر می توانند محصولات فرعی بسیار خطرناک ایجاد نمایند، گفت: یکی از مهمترین این مواد استیک اسید بوده که برای موجودات آبزی بسیار سمی است. در چین برای ضدعفونی و مهار کووید 19 از ازون استفاده می کردند که باعث ریسک های سلامتی بسیار جدی می گردد، همچنین بسیاری از مواد ضد عفونی نماینده حاوی پلی بوتیلن ترفتالات هستند که به عنوان یک ماده مضر برای محیط زیست محسوب می گردد و در ادامه استفاده از UV برای ضدعفونی کردن مستقیم افراد در مقابل کووید 19 توصیه نمی گردد زیرا باعث آسیب به چشم و پوست می گردد.

این عضو هیئت علمی دانشگاه با تاکید بر رعایت اقدامات پیشگیرانه به هنگام استفاده از مواد ضدعفونی نماینده، توصیه کرد: واحدهای بهداشت حرفه ای محیط کار به خصوص مراکز خدمات بهداشتی درمانی، بیمارستان ها، کلینیک ها و مراکز دندانپزشکی و کلینیک های درمانی باید مطالب آموزشی را در قالب پوستر، پمفلت یا دستورالعمل کاری درخصوص خطرات استفاده از مواد ضدعفونی نماینده، نوع وسایل حفاظت فردی مناسب کار با مواد ضدعفونی نماینده، نحوه استفاده از وسیله حفاظت فردی و روش استفاده ایمن از ماده ضدعفونی نماینده را در اختیار کارکنان قرار دهند. همچنین اکیدا توصیه شده اگر افراد پوست آسیب دیده دارند از تماس مستقیم با مواد ضدعفونی به دلیل افزایش قدرت نفوذ پرهیز نموده و از تجهیزات حفاظت فردی مناسب بهره ببرند.

نکاتی درباره وسایل حفاظت فردی در زمان استفاده از ضدعفونی نماینده ها

دکتر فرهنگ دهقان با بیان اینکه هر وسیله حفاظت فردی بسته به جنس می تواند مناسب یک نوع ماده ضدعفونی نماینده باشد، گفت: به طور مثال هنگام استفاده از ماده ضدعفونی نماینده گلوتار آلدئید به هیچ عنوان از دستکش های لاتکس استفاده نکنید زیرا این ماده امکان نفوذ از دستکش را دارد و برای کار با این نوع ماده باید از دستکش های نیتریلی و بوتیلی استفاده گردد.

این استادیار دانشگاه با بیان اینکه افراد به غیر از مواجهه پوستی به سایر مسیرهای مواجهه مثل تنفس و گوارش دقت داشته باشند، گفت: به طور مثال هنگام استفاده از مواد ضدعفونی نماینده کلردار به دلیل رهایش گاز کلر حتما از وسایل تجهیزات حفاظت سیستم تنفسی و محافظت چشم استفاده گردد. همچنین سعی گردد ضدعفونی در ساعت هایی از روز انجام گردد که افراد کمتری در محیط حضور داشته باشند و برای پاکسازی سطوح و اشیا حتما از تهویه مناسب محیط و با باز کردن در و پنجره ها اطمینان حاصل نمایند. نکته مهم بعدی توجه به دستورالعمل هدایت استفاده از مواد است.

هشدار نسبت به خاصیت احتراقی و انفجاری برخی از مواد ضدعفونی نماینده

این عضو هیات علمی دانشگاه با بیان اینکه بسیاری از مواد ضدعفونی نماینده خاصیت احتراق و انفجار دارند، گفت: به طور مثال اتانول و ایزوپروپانول دو ماده ضدعفونی نماینده بوده که تاثیر آنها برای مقابله با کووید 19 اثبات شده ولی در زمان استفاده حتما باید از تهویه کافی استفاده گردد، چراکه این مواد در غلظت های بالا به شدت فرار بوده و قابلیت احتراق و اشتعال دارند؛ همچنین این دو ماده در مواجهه با مواد رزین مصنوعی قابلیت تخریبی دارند؛ هیدروژن پراکساید نیز در مقابل گرما می تواند خاصیت انفجاری داشته باشد.

وی اضافه کرد: ترکیبات فنولی نیز خاصیت احتراقی دارند و در صورت تنفس بسیار سمی هستند. همچنین در مقابل وسایل لاستیکی و ترکیبات آلومینیومی یا موادی مثل روی، سرب و آبکاری آهن بسیار خورنده هستند، همچنین ترکیبات پلی اتیلن می توانند باعث آسیب به تجهیزات شوند.

معاون پژوهشی مرکز تحقیقات کنترل عوامل زیان آور محیط و کار با بیان اینکه برخی مواد ضدعفونی نماینده خاصیت خورندگی دارند و می توانند به تجهیزات آسیب برسانند، گفت: به طور مثال سدیم هیپوکلریت می تواند برای رزین های اکریلیک؛ پتاسیم پروکسی و مونوسولفات برای ترکیبات آلومینیوم، روی و آهن؛ و کلر هگزیدین گلوکونات نیز برای فلزات خاصیت خورندگی داشته باشند.

این متخصص بهداشت حرفه ای در خاتمه با اشاره به گزارش های سازمان های حفاظت محیط زیست ایالات متحده در خصوص توانایی مقابله با ویروس کووید 19 گفت: همچنین اثبات شده که دو ماده ضدعفونی کوات ها و آلکیدیوم آمونیوم اتیل گلیسین هیدروکلراید اثرات ضعیفی بر نابودی کووید 19 دارند.

این متخصص بهداشت حرفه ای همچنین بیان کرد: برای کسب اطلاعات بیشتر در این خصوص می توانید به راهنمای ریسک های سلامتی ناشی از مصرف مواد ضدعفونی نمایندهمراجعه کنید.